1941 Nand: Dichterreis door Duitsland

Van zondag 5 tot zondag 26 oktober 1941 vond een dichtersreis plaats door het Duitse Rijk waaraan een 24 dichters en schrijvers deelnamen uit de door de Duitsers bezette gebieden (voor route, programma en het luxueuze reisalbum, zie de pagina’s “Reisprogramma” en “Fotoalbum“).
De reis was een organisatie van de E.S.V. (“Europäischen Schrifsteller-Vereinigung”), een initiatief van Propagandaminister Joseph Goebbels. Hij zag deze organisatie als een tegenhanger van de in Engeland opgerichte (1921) internationale en succesvolle  schrijversorganisatie “P.E.N-Club” (nu: ‘Pen International’). Duitsland verliet deze organisatie in 1933.

De deelnemers kwamen o.a. uit Noorwegen, Zweden, Finland, Denemarken, Nederland, Spanje, Frankrijk, Italië, Bulgarije en Vlaanderen. Nand was de enige Vlaming. De reis begon in Bonn, en dan verder naar München, Frankfurt, Wenen, Salzburg en dan terugkerend over Tsjechië naar Berlijn om te eindigen in Weimar, waar het ‘Weimarer Dichtreffen’ plaatsvond. Meer dan 3000 km afgelegde reiskilometers, een erg luxueuze reis, in hedendaagse euro’s omgerekend ging het om ongeveer €300.000, alles betaald door de “Propaganda Abteilung“.

Die luxe staat in schril contrast met de werkelijkheid even verderop… 10 km ten noord-westen van Weimar bevond zich het concentratiekamp van Buchenwald. De bouw startte in 1937, in 1940 werd begonnen met de bouw van een crematorium. Op 11 april 1945, net voor de bevrijding door de 6de pantserdivisie van het 3de Amerikaanse leger, was er een opstand van de gevangenen. Tussen 1937 en 1945 zaten er 238.979 mensen opgesloten,  56.545 lieten er het leven, waarvan 11.000 Joden (een overlevende was Eli Wiesel, Nobelprijs voor de Vrede, 1986).  Het is zeer confronterend te beseffen dat binnen een straal van 10 km een dichterscongres plaatsvond terwijl vlakbij de ergste gruwelijkheden werden begaan.
Zie ook de pagina “Goethe, Ettersberg, Hotel Elephant Weimar (waar Nand verbleef) en KZ Büchenwald” voor meer informatie.

Redevoering van President Obama bij zijn bezoek aan het concentratiekamp van Buchenwald op 5 juni 2009, in aanwezigheid van Bondkanselier Merkel en Eli Wiesel:


Impressies van de controversiële reis met vergelijking “toen en nu” ahv bewaarde foto’s en filmfragmenten waarin Nand figureert. Aan de hand van de foto’s van deze reis maakte Nands kleinzoon Wide een tekenverhaal, waarin hij dit verleden probeert te verwerken (zie de pagina “Drieman“), deze video vergelijkt enkele van die tekeningen uit de graphic novel met de foto’s van toen en de huidige toestand van de bezochte plaatsen :


Opmerking: Gedetailleerde informatie en foto’s over deze reis vond ik in het boek “Dichte, Dichter, tage nicht!”: Die Europäische Schrifsteller Vereinigung in Weimar 1941-1948″ dat Rutger Hausman schreef in 2004 (vert.:”Schrijf gedichten dichters, vergader niet!”). Bij het boek is ook een DVD gevoegd waaruit de foto’s hieronder (en in het filmpje) komen. Ik kan de geïnteresseerde lezer dit boek zeker aanbevelen, omwille van de overvloed aan historische feiten die zeer consciëntieus worden gekaderd (de bijgevoegde DVD bevat werkelijk uniek materiaal). Ook het bronnen materiaal is indrukwekkend  (te bestellen via o.a. Amazon,  ISBN 3-465-03295-0). 


Deelnemerslijst met foto/bio zie deze pagina)


Oktober 1941: Drieweekse dichterreis “Dichterfahrt durch deutsches land 1941”, die werd afgesloten met het “Weimarer Dichtertreffen“, waar ook Filip De Pillecyn aansloot (in Berlijn waren Felix Timmermans en Ernest Claes langsgekomen). Met het “deutsches land” werd toen het hele door de Duitsers bezette gebied bedoeld, vandaar dat ook Wenen, Praag, etc. werden bezocht. De reis werd georganiseerd door de E.S.V. (“Europäischen Schrifsteller-Vereinigung”). Later kregen alle deelnemers een  erg luxueus reisalbum aangeboden waaruit hieronder enkele foto’s. Het exemplaar van Nand vond ik nergens in zijn archief, noch in zijn bibliotheek. Waarschijnlijk is het, tezamen met heel wat van zijn notities en briefwisseling uit de oorlogsjaren, door zijn vader verbrand uit vrees voor eventuele huiszoekingen tijdens het proces van zijn zoon.

Tot nu toe werden nog maar twee overgeleverde exemplaren van dit reisalbum teruggevonden. Hausman kreeg de toelating om één ervan (het exemplaar van de Friese dichter Rintsje Sybesma) te digitaliseren en voegde het toe aan zijn boek (DVD). Zie over de geschiedenis van dit exemplaar de pagina “Reisalbum“.

In het boek van Hausman vond ik deze beschrijving van hoe Nand overkwam bij zijn andere reisgenoten. Het zijn woorden die Hausman vond in de dagboekaantekeningen van de Finse dichter Arvi Kivimaa (1904-1984) ook een deelnemer aan deze drieweekse  reis (de Wikipagina over Kivimaa is in het Fins, dus gewoon op de vertaalknop klikken):

Over Nand: “Hij was al in zijn vroege jeugd Vrouwe Justitia ontrouw geworden om de Muzen aan te hangen. Hij was onze langste, een ware eik, wiens opvallende gestalte als een vuurtoren tussen het gedrang van het duizendstemmige geroezemoes van de stationshal stond. “Ik kan die zuidelijke Schubert niet uitstaan, mijn toondichter is Beethoven”, biechtte hij eens op tijdens een concert. De kern van zijn persoonlijkheid was mannelijkheid, vermengd met een van cultuur doordrongen en zelfironiserende melancholie. De grond van deze melancholie lag echter dieper dan enkel in persoonlijke dingen: nl in de bezorgdheid om het lot van het Vlaamse volksdeel. ” (p.254)

Deze “melancholie” waar Kivimaa over schrijft vinden we zeker terug in de liefdesbrieven tussen Nand en Sim, zie bv de brief van 28 augustus 1950, of in andere zeldzame getuigenissen op deze pagina.
Ik heb een foto gezocht die min of meer illustreert wat Kivimaa bedoelt, hij is getrokken tijdens het bezoek aan Wenen, en Nand (midden achteraan voor de zuil) is blijkbaar meer geïnteresseerd in het panorama en lijkt “afwezig”, hier op het balkon van het hotel op de “Kahlenberg“:

Huidige toestand (via Austria Modul University):

Dit is het landschap (foto Wikipedia) vanuit tegenovergestelde richting, het hotel, de toren van het observatorium en de kerk zie je op de achtergrond:

+ Foto: “Beginn der Fahrt in Bonn am 5 Oktober 1941”: Nand zevende van links (wegkijkend achteraan), voor het “Hotel Stern” in Bonn.

Het hotel werd  beschadigd door bombardementen in 1944 en ziet er nu anders uit dan toen:

Huidige toestand (het gebouw met de groene zonwering):

(zie ook hotelwebsite).

Eerste bladzijde van het reisalbum:

Frankfurt oktober 1941: Alle deelnemers signeren het “Goldenes Buch Frankfurt” in het stadhuis (Römer). Opvallend: Nand plaatst er de grootste handtekening (die van Arvi Kivimaa bovenaan)…

De deelnemers in Frankfurt luisterend naar een uiteenzetting, voor de tafel met het imposante “Goldenes Buch” (20 kilogram, 50x37cm). Ook hier is Nand alweer “afgeleid”, rechts midden achteraan kijkt hij naar een foto, onder de foto zie je nog net het kalende hoofd van Arvi Kivimaa:

De kamer waarin de plechtigheid plaatsvond, de zgn “Kurfuerstenzimmer” (evenals grote gedeelten van het stadhuis) werd zwaar beschadigd door de bombardementen van 1944 en bestaat niet meer.
Een prentkaart uit 1935:

De witte ‘torens’ in de hoeken zijn zgn “tegelkachels”, zie: “Kachelofen“.

Opmerkingen:
+  Het “Goldenes Buch Frankfurt” heeft een rijke geschiedenis, op de Wikipedia pagina van dit boek staat ook wat er gebeurde met de handtekeningen tijdens de periode 1933-1945: om zich te distantiëren werden 13 pagina’s van het boek blanco gelaten na de oorlog, één pagina per jaar van de nationaal-socialistische periode.

Bezoek aan Schloss Tiefurt, Weimar en koffietafel (Nand aangeduid met witte pijl). Naast Nand rechts, voor het venster, Filip De Pillecyn.

+ Over deze dichterreis schreef Hedwig Speliers enkele jaren geleden een mini-novelle (15 blz.), opgevat als een (fictief) sarcastisch verslag, losjes gebaseerd op de historisch feiten, met in de “hoofdrollen” Nand en Filip de Pillecyn: “Het Wonder van Weimar. Een collaboratieverslag”, verschenen in het tijdschrift “Gierik & NVT” ( nr 80 – 21ste jaargang, herfst 2003) , dat je hier kan lezen.

+ Na lang zoeken (via een Russische site!) vond ik nog een filmfragment uit “Die Deutsche Wochenschau”van november 1941 waar Nand in beeld kwam in de Weimarhalle tijdens de toespraak van Goebbels. Ook hier lijkt hij weer “afwezig”, zijn gelaatsuitdrukking is in ieder geval opvallend, want hij wist dat hij in beeld kwam, gezien de close-up. Slechts een fragment van een 5-tal seconden om de website niet te overladen. Ik heb een still gemaakt van de close-up onder dit filmpje. De blik en houding doen denken aan de foto voor de reisbus in Bonn hierboven.

In de Weimarhalle tijdens de toespraak. Nand zit rechts vooraan (witte pijl)


Verhelderend is ook dit artikel van Benjamin Martin (2013) over hoe het “Dichtertreffen” in Weimar gebruikt werkt in de culturele politiek van het Duitse regime.